Amazonka przed Pergamonem w Berlinie

Gdyby królowa Amezan mogła spotkać się w realu z królową Pentesileą, obydwie kobiety rozpoznałyby się natychmiast jako „siostry Amazonki“. Dwie opowieści, dwóch autorów, dwa miejsca odległe od siebie w czasie i przestrzeni, a jednak wspólna tradycja kobiet kochających i walczących. Pierwsza opowieść powstała poza klasycznym ateńskim światem, w regionie Kaukazu, północnych brzegów Morza Czarnego, pośród potomków stepowych nomadów w Scytii. Druga historia zaistniała w obrębie starożytnej Grecji, w poematach epickich o legendarnej wojnie trojańskiej. W tych dwóch tradycjach role mężczyzn i kobiet są odwrócone, a jednak te opowieści zadziwiająco współbrzmią, mają podobne postacie, dramatyczne sceny bitwy, emocje, tragiczny temat i nawet wspólne słowo „Amazonka“.

Pierwsza historia, niedawno przetłumaczona z czerkieskiego, opowiada o mitycznej przywódczyni grupy wojowniczek, Amezan. To jedna z wielu sag Nartów, tradycji ustnej o bohaterach i bohaterkach z samego centrum starożytnej Scytii i terytorium Amazonek (dzisiaj południowa Rosja). Kaukaskie opowieści zachowały ślady dawnych indoeuropejskich mitów zmieszanych z ludowymi legendami euroazjatyckich nomadów, napotkanych przez Greków podczas ich wojażów po Morzu Czarnym w 7 w. p.n.e. Owe sagi nie tylko opisują mocarne jeźdźczynie, odpowiadające opisom Amazonek w greckich mitach, ale także sugerują również możliwą kaukaską etymologię starego, zapożyczonego greckiego wyrazu „amazonka“.

Druga opowieść o Achillesie i Pentesilei jest epizodem z archaicznych cyklów epickich związanych z wojną trojańską, do których należy Iliada. Wiele ustnych przekazów o Amazonkach kursowało jeszcze przed Homerem w 8 i 7 w p.n.e., kiedy pierwsze rozpoznawalne sylwetki Amazonek pojawiły się w greckiej sztuce. Iliada opisywała tylko dwa miesiące wielkiej, dziesięcioletniej wojny trojańskiej. Co najmniej sześć innych epickich poematów, które przetrwały tylko we fragmentach, opisywało wcześniejsze i późniejsze czasy od przedstawionych w Iliadzie. Wiele innych ustnych zaginionych przekazów o trojańskiej wojnie wspominało o Iliadzie i innych utworach i zainspirowało ilustracje w antycznej sztuce przedstawiające walki Greków z Amazonkami. Zaginiony poemat „Arimaspea“ greckiego podróżnika Aristeasa (ok. 670 p.n.e.) zawierał historie o Amazonkach. Inny wędrujący poeta, Magnes ze Smyrny (która miała być miejscem urodzenia Homera), recytował opowieści w języku lidyjskim o inwazji Amazonek na Lidię w zachodniej Anatolii na początku 7 w. p.n.e. Niektórzy naukowcy sugerują, że istniał kiedyś osobny utwór epicki o Amazonkach, w stylu Iliady – kuszące wyobrażenie.

Jeden z zaginionych trojańskich eposów Aethiopis (przypisywanych Arctinosowi z Miletu, 8 lub 7 w. p.n.e.) był kontynuacją Iliady i podejmował akcję, w miejscu w którym Homer przerwał. Aethiopis opisywał przybycie królowej Pentesilei wraz z grupą amazońskich najemniczek, które zjawiły się aby pomóc Trojanom w walce z Grekami. Sceny z owego poematu były popularnym tematem na greckich wazach. W 3 w. n.e. grecki poeta Quintus ze Smyrny, korzystał z Aethiopis w swoim opisie pojedynku Pentesilei z greckim bohaterem Achillesem w swoim poemacie „Upadek Troi“. (…)

Obydwie, wymienione wyżej opowieści, jedna scytyjska, druga grecka przedstawiają kobiety, których waleczne zdolności były równe mężczyznom. Ich bohaterskie przygody były wymyślone, ale ich charaktery i czyny pochodziły ze wspólnego, historycznego źródła: wojowniczych stepowych kultur, w których nomadzi i nomadki dzielili się równością doświadczeń zupełnie niewyobrażalną dla starożytnych Hellenów.

Mit i rzeczywistość mieszały się w greckiej wyobraźni, i im więcej szczegółów odkryto o kulturze Scytów tym bardziej stało się jasne, że scytyjskie kobiety były „Amazonkami“. Dzisiejsze odkrycia archeologiczne i lingwistyczne wskazują na realny rdzeń, ukryty w greckich mitach o Amazonkach. Właściwie, nowe archeologiczne świadectwa pozwalają nam w końcu na nadrobienie zaległości w wiedzy o samych Grekach. Mityczne Amazonki i niezależne kobiety scytyjskie były silnie splecione ze sobą w wyobrażeniach Greków już 2500 lat zanim współcześni archeolodzy i naukowcy zaczęli zdawać sobie sprawę, że kobiece wojowniczki naprawdę istniały i wpływały na grecką tradycję.

W klasycznej literaturze i sztuce obraz Amazonki ewoluował od mglistych faktów wypracowanych przez greckich mitografów przybierając z czasem na ostrości dzięki pogłebionej wiedzy. Pogłoski o wojowniczych społeczeństwach nomadów, w których kobieta mogła dostąpić chwały i sławy przez „męską“ zbrojną waleczność fascynowały Greków. Wyobrażenia odważnych, przedsiębiorczych wojowniczek, równych mężczyznom, mieszkających na krańcu znanego świata, zainspirowało wylew mitycznych opowieści konfrontujących wielkich greckich bohaterów z bohaterkami ze Wschodu. Każda grecka kobieta czy mężczyzna, dziewczyny i chłopcy znali te przygody na pamięć i ich ilustracje na prywatnych czy państwowych dziełach sztuki.

(…) Sami Scytyjczycy nie zostawili po sobie źródeł pisemnych. Spora część naszej wiedzy o nich pochodzi z greckiej i rzymskiej sztuki i literatury. Jednak Scytyjczycy zostawili niezwykłe fizyczne ślady swojej egzystencji, które odkrywają archeolodzy. Spektakularne wykopaliska grobów, ciał i artefaktów wyjaśniają połączenia między kobietami zwanymi Amazonkami i wojowniczymi jeźdźczyniami i łuczniczkami ze scytyjskich stepów. Według pewnego znanego archeologa „wszystkie znane legendy o Amazonkach znajdują swoje widoczne poświadczenie w wyposażeniu grobów“ starożytnych Scytów. Jest to lekka przesada, ale ostatnie jak i obecne odkrycia przynoszą zadziwiające dowody na istnienie autentycznych kobiet wojowniczek, których życie pasowało do opisów Amazonek w greckich mitach, sztuce, klasycznych historiach, geografiach, etnografiach i innych tekstach. W scytyjskich grobach są pochowane szkielety kobiet ranionych w walkach, wraz z ich bronią, końmi i innymi przedmiotami. Naukowe analizy kości udowadniają, że kobiety jeździły na koniach, polowały i angażowały się w walkę w tych regionach, w których kiedyś greccy i rzymscy mitografowie umiejscowili „Amazonki“.

Archeologia udowadnia, że Amazonki nie były po prostu symbolicznymi wytworami greckiej wyobraźni, jak to twierdzą niektórzy badacze. Nie są również wyłącznością Greków jak to się czasem uważa. W rzeczywistości Grecy nie byli jedynym narodem, który snuł opowieści o Amazonkach i wojowniczkach zamieszkujących szerokie terytoria na wschód od Morza Śródziemnego. Inne piśmienne kultury, takie jak Persja, Indie, Egipt i Chiny spotykały się z wojowniczymi nomadami w starożytności. Ich narracje opierały się na znajomości stepowych nomadów przez sojusze, eksploracje, handel i konflikty zbrojne. Ich bohaterowie również walczyli i zakochiwali się w bohaterkach podobnych do Amazonek. Co więcej, pozostałości opowieści, opowiadanych o sobie przez starożytnych Scytów są zachowane w tradycyjnych ustnych legendach, epickich poematach i historiach Azji Centralnej, niektóre zostały dopiero niedawno zapisane. Kim były Amazonki? Ich złożona osobowość jest wplątana w historię i wyobraźnię. Aby zobaczyć je wyraźnie, musimy odrzucić mętne symboliczne interpretacje i fałszywe popularne wierzenia.

Popularne błędne wyobrażenia

Jeden z najbardziej popularnych „faktów“ używanych przy opisie Amazonek jest błędny. Pomysł, że każda Amazonka usuwała pierś, aby łatwiej posługiwać się łukiem nie jest oparty na żadnych dowodach. Został już zresztą obalony w starożytności.

A mimo to, ten dziwaczny wymysł przetrwał dłużej niż 2500 lat od momentu stworzenia go w 5 w. p.n.e. przez greckiego historyka, bawiącego się etymologią. Początki „jednopierśnej“ Amazonki i kontrowersje narosłe wokół tego błędnego pojęcia są tak złożone i fascynujące, że zasługują na specjalny rozdział o amazońskich biustach. (…)

Amazoni, plemię znane z mocnych kobiet

Wyobrażenie, jakoby Amazonki były nastawione wrogo do mężczyzn było już w starożytności kontrowersyjne. Zamieszanie zaczyna się już wokół samej nazwy. Dowody lingwistyczne sugerują, że najwcześniejsza forma grecka nie-greckiego słowa Amazon określała etniczną grupę odznaczającą się wysokim stopniem równości między kobietami i mężczyznami. Pogłoski o podobnej egalitarności musiały zafrapować Greków, którzy żyli w społeczeństwie o sztywnym podziale na funkcje kobiece i męskie. Długo zanim słowo „Scyt“, względnie inna plemienna nazwa pojawiły się w greckiej literaturze, „Amazoni“ mogło być określeniem ludów, w których żyły mocne, wolne kobiety.

Najwcześniejsza wzmianka o Amazonkach w greckiej literaturze pojawia się w Iliadzie Homera w schematycznym zwrocie Amazones antianeirai. Współcześni naukowcy są zgodni co do tego, że rzeczownik w liczbie mnogiej nie pochodził z greckiego. Jednakże niewiadomo z jakiego języka został zapożyczony i co pierwotnie oznaczał. Jedyne jest pewne, że Amazone nie ma nic wspólnego z piersiami (…)

Jest coś zastanawiającego w najwcześniejszym użyciu przez Homera w Iliadzie słowa Amazones. Forma nazwy zalicza się do językowej kategorii określeń etnicznych w poezji epickiej (innym homeryckim określeniem jest Myrmidones, wojownicy prowadzeni przez Achillesa na Troję). Ten ważny trop zdradza nam, że Amazones było pierwotnie helleńską nazwą oznaczającą „społeczność, naród“ podobnie jak Hellenes oznaczało Greków i Troees Trojan. Grecy posługiwali się specyficznymi końcówkami słów żeńskich (charakterystyczne –ai), w słowach określających kobiece grupy, tak jak Nymphai (nimfy) czy Trooiai, Trojanki. Jednakże Amazones nie ma żeńskiej końcówki, sygnalizującej, że mogło chodzić wyłącznie o kobiety. Dlatego też nazwa Amazones mogła pierwotnie być rozumiana jako…naród, składający się z kobiet i mężczyzn. (…)

W rzeczy samej, wielu starożytnych greckich pisarzy wspomina o Amazonach jako plemieniu składającym się z mężczyzn i kobiet. Przypisują im takie innowację, jak obróbkę metalu czy ujeżdżanie koni. Wiele wczesnych malowidł na wazach pokazuje mężczyzn walczących przeciwko wrogom w jednym szeregu z Amazonkami.

Cóż wobec tego mógłby oznaczać epitet dołączony do Amazones? To słowo jest wieloznaczne i skomplikowane. Antianeirai często jest tłumaczone współcześnie jako „przeciwieństwo mężczyzn“, albo „przeciwko mężczyznom“, „przeciwstawiające się mężczyznom“, „antagonistyczne w stosunku do mężczyzn“ czy „nienawidzące mężczyzn“. W rzeczywistości jednak, w starożytnej greckiej epice prefiks anti- zazwyczaj nie oznaczał opozycji czy antagonizmu, podobnie jak w dzisiejszym angielskim prefiksie anti-. Przeciwnie, anti- oznaczał „równoznaczny“ czy „pasujący“. Zgodnie z tym antianeirai można swobodnie przetłumaczyć jako „równe mężczyznom“. (…)

Adaptacja pierwotnego, barbarzyńskiego nazwania całego narodu do greckiego epickiego schematu „stworzyła własną nazwę obarczoną niejasnościami“. Niektórzy badacze interpretują tę osobliwość jako dowód na to, że homeryckie amazones antianeirai musi być jedynie mityczną konstrukcją wymyśloną przez Greków aby opisać fikcyjną „rasę“ kobiet wojowniczek. Zakłada się, że wyobrażenie kobiet zachowujących się tak samo jak mężczyźni było tak trudne do wyobrażenia, tak „konsternujące i niebezpieczne“ i destrukcyjne dla Greków, że ta nazwa mogła być „tylko dopuszczalna w nierealnym świecie mitów“. Ale, czy powinniśmy lekceważyć zdolność starożytnych Greków w kreowaniu i nazywaniu rzeczywistych narodów, w których płciowe relacje były tak odmienne od ich własnych? W zasadzie, wśród Greków panował zwyczaj opisywania i nazywania obcokrajowców, nawiązując do ich egzotycznych i niepokojących zwyczajów, takich jak jedzenie wszy, łowienie głów, poliandrii (wielomęstwo) oraz kanibalizmu. (…)

Stopniowo, kiedy doświadczenie podróżnicze oraz więcej zebranych informacji pozwoliło Grekom rozróżniać liczne, odrębne, etnojęzyczne plemiona Scytów, stara koncepcja „Amazonów“ jako nazwa zbiorcza na egzotyczną „rasę“ równych płci, zmieniła się w pokrewne, ale jednak zmienione pojęcie, określające grupy walczących kobiet, które dawno temu walczyły z mężczyznami, dominowały mężczyzn, albo żyły całkowicie bez nich. Znaczenie anti- w epitecie zmieniło się z „równych z“ do „przeciwników“ sugerując nienawiść do rodu męskiego, a nietypowa forma nazwy, która kiedyś była nazwaniem całego narodu stała się podstawą do budowania wizji mitycznej ginokracji.

Adrienne Mayor, The Amazons. Lives and Legends of Warrior Women across the Ancient World, 2014, Princeton University Press, Princeton. pp 17-25

Amazonka w scytyjskim stroju, leginsy i tunika.