Heide Göttner-Abendroth, Das Matriarchat II, 1, Stammgesellschaften in Ostasien, Indonesien, Ozeanien, Kohlhammer GmBH, Stuttgart, Berlin, Köln, 1999.

S. 127-139

6.3 Ajnowie w północnej Japonii

W północnej Japonii żyją do dzisiaj potomkowie pierwotnych mieszkańców, Ajnowie. Obszarem ich zamieszkania jest wyspa Hokkaido, południowa część Sachalinu, łańcuch wysp Kurylskich oraz południowa część Kamczatki. Hokkaido oraz północne wyspy są, w przeciwieństwie do południowych, opływane zimnymi prądami morskimi, w związku z czym panuje tam subarktyczny klimat z długimi zimami od listopada do maja. Rosną tam lasy sosnowe i brzozowe, w rzekach jest łosoś, w górach zwierzyna płowa i duże niedźwiedzie, w morzu pływają foki, morsy i wieloryby. To są dobra Ajnów, których tradycyjna egzystencja opierała się do niedawna na polowaniach, rybołóstwie oraz zbieractwie. Klimat nie pozwala na rozwijanie rolnictwa, kobiety Ajnów uzupełniają pokarm mięsny przez uprawę poletek.[1] W związku z tym, Ajnowie są typowymi reprezentami kultury zbieracko-łowieckiej, która odpowiada warunkom życia w paleolicie, na jej podstawie możemy się przekonać czy ten najstarszy model kulturowy jest patriarchalny, czy nie. W podręcznikach i pracach naukowych bowiem, kultura zbieracko-łowiecka jest stereotypowo przedstawiana jako patriarchalna.

Archeologia Japonii poświadcza, że nie mylimy się biorąc kulturę Ajnów za przykład paleolitycznego modelu. Albowiem w najwcześniejszym okresie kultury japońskiej, w czasach Jomon, Ajnowie zasiedlali prawie całą Japonię. (…)

Są rdzennym narodem o pierwotnym, azjatyckim typie, z prastarym językiem i kulturą. Zasiedlali północną Azję jeszcze przed dzisiejszymi narodami mongolskimi, z którymi nie mają nic wspólnego. Mają jasną karnację i okrągłe oczy bez mongolskiej fałdy powiekowej a mężczyźni noszą, w odróżnieniu od Japończyków, bujne, długie brody. Przez to Japończycy nadali im pogardliwy przydomek „kosmaci Ajnowie“. Etnolodzy widzą w nich typ zbliżony do europejskiego, byli porównywani do rasy kaukaskiej, indo-europejskich mieszkańców Kaukazu w dalekiej zachodniej Azji, nad Morzem Czarnym. To stawia nas przed pytaniem: czy są wschodnimi potomkami jasnoskórych, praazjatyckich narodów, z których wywodzą się Indoeuropejczycy? (…)

Styl życia Ajnów zachował się najlepiej na Wyspach Kurylskich, ponieważ nie byli tam przez stulecia poddawani wpływom japońskim oraz nie musieli się równie długo przed nimi bronić. Obyczaje kurylskich Ajnu są więc najlepszym przykładem ich pierwotnej kultury.[2] Mamy tu społeczeństwo z wyraźnym podziałem płci, w którym kobiety sprawują jednoznacznie nadrzędną rolę. Obowiązki, życie duchowe a nawet genealogia są odmienne u kobiet i mężczyzn. Mężczyźni zajmują się polowaniem i rybołóstwem, przez co ich rola społeczna w epoce kamienia zostanie niebywale wyolbrzymiona w większości podręczników. Japońscy Ajnowie zajmowali się również walką z napierającymi Japończykami, i w konsekwencji ulegli pewnej patrarchalizacji, jako że sztuka wojenna nie należała do ich kultury. W tradycyjnej społeczności Ajnów dominacja kobiet widoczna jest chociażby w sferze ekonomii: dzięki takim regularnym czynnościom jak zbieranie dzikich owoców, uprawa poletek, zbieranie drewna na opał, przygotowywanie posiłków, szycie ubrań oraz wychowanie dzieci, są w stanie nie tylko same się utrzymać, ale dodatkowo wyżywić mężczyzn. Ich łupy myśliwskie, bowiem, zależą mniej lub bardziej od przypadku.[3]

Wyraźny podział istnieje również w sferze rytualnej: mężczyźni wykonują obrzędy związane z polowaniem i rybołóstwem, podczas gdy kobiety zajmują się całą sferą szamanizmu. Szamanki nazywają się „Tusu Ainu“, wzywają przodków, są uzdrowicielkami oraz przekazicielkami starej kultury Ajnów recytując mity i epopeje w tańcu. Są otoczone przez duchy i przez Kamui Fuchi (wym. Fudżi, moja uwaga), najważniejszą boginię, porozumiewają się z innymi bogami. Do tego nie potrzebują świątyń, wystarczą im święte miejsca w naturze i głównie palenisko w centrum domu, ponieważ Kamui Fuchi jest boginią ognia, żyjącą w piecu i utrzymującą ludzi przy życiu dając im ciepło.[4]

Również genealogia jest podzielona, ponieważ kobiety zaliczają się do kobiecej linii a mężczyźni do męskiej. Tylko w tych liniach działa system pomocy rodzinnej co wpływa na silną więź między kobietami oraz silną więź między mężczyznami. Przy tej symetrii jednakże, ujawnia się tu pewien brak równowagi, albowiem tylko w linii matczynej występuje ścisła egzogamia, której nie ma w ojcowskiej linii. Kobiety tego samego klanu noszą sekretny pas pod ubraniem, którego żaden mężczyzna nie może zobaczyć. Owe pasy są znakiem ich klanowej przynależności oraz ich solidarności; przypisywane są im magiczne siły. Żaden mężczyzna nie może poślubić kobiety, która nosi ten sam pas co jego matka.[5] To oznacza, że kobiety w matczynej linii są widocznie mocniej między sobą powiązane, niż mężczyźni w męskiej. Linia matki jest ważniejsza, a co za tym idzie, to nie ojciec, ale wujek ze strony matki ma często znaczącą pozycję. Linia ojcowska jest względnie późnym dodatkiem, niewiele znacząca i w żadnym wypadku nie patriarchalna.[6] Tym samym możemy przypuszczać, że Ajnowie charakteryzowali się kiedyś pełną matrylinealnością.

Jest jeszcze pare innych cech, sugerujących, że kluczowa pozycja w ich społeczeństwie należała do kobiety: to ona inicjowała zaloty, to kobieta –zgodnie z zasadami klanowymi- wybierała swojego małżonka. Mogła mieć również kochanków. Pewna śmieszna historyjka opowiada o tym, jak jedna młoda kobieta Ajnów nie zawahała się również przed uwodzeniem młodego etnologa.[7] Według najstarszych zwyczajów, po ślubie młody małżonek wprowadzał się do domu teściowej, przez którą zostawał adoptowany. Tu ujawnia się pełna matrylokalność. W późniejszych czasach, obok domu matki został budowany dom dla żony, w którym była odwiedzana przez małżonka. Jeszcze później, kiedy Ajnowie zetknęli się z patriarchalnymi Japończykami, kobieta pozostawała parę lat, aż do narodzin pierwszego dziecka, w domu rodzinnym i dopiero potem przenosiła się do domu męża. Na Kurylach do tej pory mąż nie mieszka u żony, ale odwiedza ją w jej domu.[8] Dominująca rola kobiet w domu wyraża się również tym, że wydają mężczyznom polecenia oraz zapraszają ich do siebie. [9] Wszystkie przedsięwzięcia mężczyzn wymagają zgody kobiet, ale sprawy kobiece takie jak ciąża, poród czy śmierć członkini klanu są ścisłą domeną kobiet.[10]

Wielu badaczy zastanawia się, w jaki sposób kobiety mogły dojść do takiej władzy nad mężczyznami, którzy przecież często nie respektują nawet rozkazów własnych wodzów! Jednakże właśnie tu ujawnia się niehierarchiczny, niepatriarchalny wzór, według którego kobiety były zawsze chronicielkami starego, klanowego systemu równości. Robert Briffault komentuje lakonicznie, że to właśnie osobista perspektywa badaczy nie pozwala im uwierzyć, że mężczyzna nie był od początku panem i władcą. Gdyby kobiety od paeolitu miały jedynie pozycję równą niewolnikom czy bydłu to ich rozwój do tak wysokiej pozycji, jaką mają u archaicznych, jeszcze istniejących narodów jak Ajnowie, byłby niewyobrażalny. Stwierdza on lapidarnie, że teza paleolitycznej monogamii jest czystą teologiczną fikcją (Adam i Ewa), zupełnie nie do przyjęcia. Nie ma na to ani jednego dowodu, za to wiele mówi przeciwko owej tezie. Do tej pory nie znamy żadnego monogamicznego społeczeństwa wśród pierwotnych ludów. [11].

6.4 Świat wiary w neolicie między Azją i Ameryką

Wiele w społeczeństwie Ajnów przypomina formy bytowania neolitycznych zbieraczek i łowców, chociaż nie używają już narzędzi kamiennych i zamiast w jaskiniach, mieszkają w drewnianych domach. Również świat ich wierzeń jest niezwykle archaiczny: najważniejsze klany (kobiece) noszą imiona wielkich zwierząt jak niedźwiedź, uważany za boga gór, oraz orka, bóg morza. Podobnie jak inne zwierzęta, są bogami w zwierzęcym przebraniu oraz czczone jako zwierzęta totemiczne rodziny czy klanu. Po upolowaniu zwierzęcia mężczyźni przeprowadzają rytuały, śpiewają oraz ofiarowywują mu drewniane rzeźby. Ajnowie wierzą, że zwierzę chętnie opuszcza swoje ciało, jeżeli jego duch, obdarowany prezentami od ludzi, a szczególnie pieśniami, wraca do krainy przodków, bogów – zwierząt. Będzie tam podziwiany przez innych zwierzęcych przodków. Gdyby zjawił się tam bez ludzkich podarunków, płacząc i narzekając, wtedy przodkowie rozgniewali by się i nie wysłali następnych zwierząt na ziemię. Ajnowie dzielą ową wiarę, która prawdopodobnie sięga neolitu, z innymi narodami myśliwskimi Syberii i północnej Azji. [12]

Czczenie zabitych zwierząt pochodzi od czci oddawanej zmarłym ludziom, również oni są żegnani przez obrzędy, pieśni oraz dostają bogate podarunki. Troska o przodków była zawsze domeną kobiet, ponieważ życzyły sobie od nich nowych potomków. Miejscem kultu przodków było otwarte palenisko w środku izby, to w nim, według prastarych wierzeń Ajnów, żyły dusze, to tam były wrota do świata podziemnego. Prawdopodobnie wcześniej zmarli byli grzebani pod ziemią, w pobliżu ognia. Palenisko było czworokątne co dodatkowo oznaczało cztery strony świata i było jego wizerunkiem. W pełni zrytualizowanym świecie Ajnów dom był centrum wiary, a w domu piec, przy którym czuwała kobieta, właścicielka domu. To ona, oraz szamanka, była społeczną i duchową osią, ona przeprowadzała domowe rytuały łączące ją z bogami i przodkami. Przy każdym obrządku była obecna Kamui Fuchi, bogini ognia w ogniu pieca, ją czczono i wołano, bez niej, boskiej przodkini wszystkich kobiet, ich prababci, nie mogła się odbyć żadna uroczystość. Również w życiu codziennym dbano troskliwie o boginię ognia, stojącą w centrum świata Ajnów. Wieczorem posypywano ją popiołem żeby ‚poszła spać“, rano została budzona przez dmuchanie. Ogień nie mógł zagasnąć, a jeśli to się strażniczce ognia przydarzyło odczuwała to jako sporą porażkę i wstyd. [13]

Również w mongolskich narodach Syberii i północnej Azji mamy w środku domu, albo jurty święte palenisko, otoczone opieką przez kobiety. Znamy ich modlitwę do bogini ognia, podobną do modlitwy Ajnów:

„Kłaniam się nisko

„I składam ofiarę

Tobie, moja matko i bogini ognia,

Któraś powstała,

Kiedy na ojcowskim niebie

Nie było chmur,

Kiedy matka ziemi Ertügen,

Była tak mała jak odbicie stopy

Używając kości barana o skręconych rogach,

Przygotowuję ofiarę,

Dla ciebie, matko i bogini ognia,

Która narodziła się,

Gdy morza i rzeki,

Były zatęchłymi kałużami,

Kiedy potężna, broniąca nas góra,

Była małym pagórkiem…“

Po modlitwie szamanki, Kamui Fuchi pomaga jej wejść, w tańcu, w stan opętania. Duch przodka, albo zwierzęcia wchodzi w nią i doprowadza do ekstazy, w tym stanie przekazuje wiadomości od przodków, duchów i bogiń. Szamanka może również śpiewać długie, piękne pieśni o naturze bogiń Ajnów oraz czynach herosów, są to bogate eposy, przekazywane jedynie ustnie przez szamanki. Może również tańczyć w naturze, kiedy jej taniec jest spokojny wtedy wiatr się uspokaja, jeżeli zacznie dziko wirować, wtedy sprowadza wichurę. Podobnie jak szamanka, również bogini wiatru tańcząca na szczytach górskich, przywołuje szturm na morzu. (…)

Japońskie słowo „Kami“ określające bóstwo pochodzi od słowa Ajnu „kamui“, również nazwa Fudżijamy (Fuchi Yama) pochodzi od bogini Ajnów Kamui Fuchi; czczili w nim boginię jeszcze przed Japończykami. Panteon Ajnów jest w większości żeński: jest wspaniała bogini pająk, która nie tylko plecie nici w tkalni, ale również nici życia, jest bowiem boginią narodzin. Jest również boginią szamanek (…)

Matka ziemi obdarza bogactwem lasów, jej córkami i synami są zwierzęta, jak niedźwiedzi bóg i bogini wilczyca, idole myśliwych. Bogini wody, morza i rzek jest wielką, karmiącą matką. Ratuje ludzi od głodu, wysyłając jako orka od czasu do czasu wieloryby na brzeg, które na długo mogą dostarczyć pożywienia. (…)

Polecam filmy o Ainu na youtube, niestety matriarchalna tradycja nie jest w nich tematyzowana.

Have you heard about Ainu, https://www.youtube.com/watch?v=0Q6cYEQUpBg

Sachalin Ainu: https://www.youtube.com/watch?v=2L96dMUfMeg

[1] Por. Neil Gordon Munro, „Ainu, Creed and Cult“, London, 1962, s. 1

[2] Por. R. Briffault, op. cit., s. 295

[3] Por. Philippi, op. cit., s. 44

[4] Por. Philippi, op. cit., s. 45, Emiko-Ohnuki-Tierney: „The Shamanism of the Ainu“ (Sachalin), w „Ethnology“ 12, Pittburg 1973.

[5] Por. Philippi, op. cit., s. 45

[6] Por. M. A. Czaplicka „Aboriginal Syberia. A Study in Social Anthropology“, Oxford, 1914 s. 104 / por też badaczy Sternberg i Piłsudski, cyt. u Czaplickiej.

[7] Por. R. Briffault, op. cit, s. 120

[8] Por. R. Briffault, op. cit., s. 295 (wdł. Siebold, Batchelor, Czaplicka)

[9] Por. R. Briffault, op. cit. s. 326

[10] Por. Philippi, op.cit., s. 46

[11] Por. Briffault, op. cit., s. 303, 327.

[12] Por. Philippi, op. cit., s. 87

[13] Por. N. G. Munro, op. cit. s., Philippi, op. cit., s. 68, Emiko Onuki-Thierney